TRADUZIR É INVENTAR O QUE LÁ ESTÁ...
… é esta a definição de tradução que adoptei aí há uns cinco, seis anos. Talvez se possa dizer que nós, tradutores, devemos, sobretudo, enganar o leitor, trocar-lhe as voltas. Mas não é só isso; pior ainda, temos de pregar-lhe duas partidas: fazê-lo pensar que está a ler outra língua, por exemplo, Português, e, ao mesmo tempo, fazer com que ele sinta que está a ler a língua estrangeira com o mesmo à vontade com que lê um texto escrito originalmente na sua língua. Estamos, portanto, quer queiramos quer não, a manipular o leitor. Mas até onde pode ir esta nossa liberdade? Que margem existe neste duplo ilusionismo? É evidente que o tradutor não pode dar livre curso à sua imaginação ou, formulado com menos cuidado, fazer o que lhe der na real gana. Mas então como tem de ser? Talvez — e eu tenho a noção de que vou dizer algo arriscado — isso tenha muito mais a ver com a sensibilidade do que com a razão. Afinal, tradução é muito mais intuição do que ciência.
Depois de ter traduzido várias dezenas de livros, escrevi, há uns anos, eu próprio, um livro, God is een Braziliaan, que foi traduzido para Português com o título "Deus é brasileiro". Uma experiência inversa para mim: a minha língua vertida para um português que é e não é, ou já não é, ou é só em parte, minha. Uma experiência fascinante que não queria perder por nada deste mundo. Por mais difícil e incómoda que ela seja. Sobretudo no início, quando, ainda a tremer de medo, pensava: será que a tradutora se vai sair bem na sua tarefa? Será que encontra o tom certo? Será que vai traduzir a palavra especial que usei neste trecho com um termo também especial ou menos comum na sua língua? Não se perderá o sentido do original? Fiquei assim na expectativa, rangendo os dentes e suando as estopinhas. Acordando aos gritos de um pesadelo em que o meu livro ia parar à fogueira inquisitória da tradução. E não podia deixar transparecer esta angústia porque a danada da tradução tinha de ficar pronta para o livro ser publicado na data prevista. Felizmente eu tinha, nessa altura, em mãos, uma tradução que exigia muita concentração. E, de repente, ao ler o seu texto, noto que a tradutora fez um excelente trabalho. Que, para conseguir o mesmo efeito no português do Brasil, ela teve de traduzir como traduziu. Que a tradução, na sua alteridade, não se desvia do original, mas que lhe é antes extraordinariamente fiel. E caso eu ainda não me tivesse apercebido disso, o poeta brasileiro Zuca Sardan, ex-diplomata e anarquista metafísico de Hamburgo, que escreveu o prefácio, tirou-me quaisquer dúvidas com a primeira frase da sua introdução: "O livro foi excelentemente traduzido por Mariângela Guimarães, que lhe conseguiu transpor inclusive o gingado pessoal de se expressar. Eu sei porque converso muito com Harrie, e senti, na tradução, tal qual o estivesse ouvindo."
Fiquei, assim, ainda mais convencido de que no processo de traduzir é essencial inventar. Mas inventar o que lá está, ou antes, o que já lá está. Então entendi melhor o António Lobo Antunes, quando diz que qualquer livro seu, numa outra língua, deixa de ser dele e passa a ser do tradutor. Claro que isto não é totalmente verdade, mas indica que tradução e original são uma espécie de gémeos siameses. Estão ligados entre si, são parecidos, mas são, ainda assim, seres autónomos. Ambos moldam o mesmo barro, mas de maneira diferente. E aqui é obviamente o escritor que está na fonte e na base de tudo. É essa a verdade. E a nós, tradutores, cabe mentir essa verdade o melhor possível.
Tradução de Ana Carvalho
Vertalen is verzinnen wat er staat...
...is de definitie van vertalen die ik sinds een jaar of vijf, zes hanteer. Je zou kunnen zeggen dat wij vertalers de lezer vooral moeten bedotten, voor de gek houden. Of nee, het is nog erger, we moeten hem een dubbele loer draaien: we moeten hem namelijk laten denken dat hij een andere taal, bijvoorbeeld Portugees, leest, en er tegelijk voor zorgen dat hij die vreemde taal leest met het gemak waarmee hij een oorspronkelijk in het Nederlands geschreven tekst zou lezen. We zijn dus, of we willen of niet, aan het manipuleren. Maar hoe ver gaat je vrijheid daarbij? Wat voor rek zit er in dit spel van dubbele schijn? Dat je je fantasie niet de vrije loop kunt laten, of, wat minder net uitgedrukt, dat je maar wat aan kunt rotzooien, is duidelijk. Maar hoe moet het dan wel? Misschien – en ik besef dat ik nu iets gevaarlijks zeg – heeft het wel meer te maken met gevoel dan met verstand. Is vertalen toch meer intuïtie en taalgevoel dan wetenschap.
Na tientallen boeken te hebben vertaald heb ik enkele jaren geleden zelf een boek geschreven, God is een Braziliaan, dat in het Portugees werd uitgegeven onder de titel Deus é brasileiro. Het omgekeerde proces meemaken, dat jouw Nederlands wordt veranderd in een Portugees dat wel en ook niet, of niet meer, of nog maar gedeeltelijk van jou is, dat is een boeiende ervaring die ik voor geen goud had willen missen. Hoe zwaar en hard die ervaring soms ook is. Vooral in het begin, als je je hart vasthoudt: gaat dit wel goed? Snapt ze het wel? Weet ze de juiste toon wel te vinden? Waarom vertaalt ze dat speciale woord dat ik hier gebruik niet ook op een bijzondere, of afwijkende manier? Waar blijft het origineel? Knarsende tanden en peentjes uit zweetporiën zijn het gevolg. Gillend als een keukenmeid wakker worden uit een nachtmerrie waarin je boek op de brandstapel van de vertaalinquisitie is beland. En je mag daar niets van laten merken, want die verdomde vertaling moet af om het boek op tijd te laten uitkomen. Gelukkig was ik zelf met een vertaling bezig, zodat ik me weg moest concentreren. En ineens zie je in dat ze het uitstekend doet. Dat het, om hetzelfde effect in het Portugees van Brazilië te bereiken, moet zoals zij het doet. Dat de vertaling in haar anders-zijn géén afbreuk doet aan het origineel, maar juist uitermate getrouw is. En als ik dat nog niet had begrepen, dan had de schrijver van het voorwoord, de Braziliaanse dichter Zuca Sardan, ex-diplomaat en metafysisch anarchist uit Hamburg, mij wel de ogen geopend door de eerste zin van dat prachtige vooraf: ‘Het boek werd uitstekend vertaald door Mariângela Guimarães, die erin geslaagd is zelfs zijn haast dansende manier van uitdrukken over te brengen. Ik kan dat weten, want ik praat veel met Harrie en had bij het lezen van de vertaling het gevoel dat ik hem hóórde.’
Het heeft me gesterkt in mijn overtuiging dat vertalen een proces van verzinnen is. Maar wel verzinnen wat er staat, of wat er al staat. Ik begrijp nu ook beter waarom António Lobo Antunes altijd zegt dat een boek van hem in een andere taal niet meer van hem maar van de vertaler is. Dat klopt natuurlijk niet, maar het geeft wel aan dat vertaling en origineel zich tot elkaar verhouden als een Siamese tweeling. Ze zitten aan elkaar vast, lijken op elkaar, maar het zijn toch twee zelfstandige wezens. Beiden werken aan hetzelfde, maar beiden doen dat anders. Waarbij de schrijver uiteraard de bron en de basis is. De waarheid. En wij vertalers die waarheid dan zo goed mogelijk proberen te liegen.
Harrie Lemmens nasceu em Weert, Holanda. Estudou Letras e Filosofia na Universidade de Nimega. Traduziu prosa e poesia do alemão, inglês, espanhol e português. Entre os seus autores contam-se Fernando Pessoa, Eça de Queiroz, Machado de Assis, Padre António Vieira, José Saramago, António Lobo Antunes, Clarice Lispector, Mia Couto, José Eduardo Agualusa, João Ubaldo Ribeiro, José Rentes de Carvalho, Gonçalo M. Tavares, Autran Dourado, Raduan Nassar, Michel Laub, Daniel Galera e Cormac McCarthy. Recebeu em 2006 o prémio de tradução da Fundação Nederlands Letterenfonds. Escreveu dezenas de ensaios, críticas literárias e posfácios. Publicou em 2014 Deus é brasileiro, traduzido para português e publicado pela Editora Zouk de Porto Alegre. Em 2021 sai Licht op Lissabon – stadsverhalen, um livro sobre Lisboa. Ambos os livros contêm um caderno com fotografias de Ana Carvalho, com quem fundou a revista literária digital Zuca-Magazine.
Ana Carvalho é tradutora e vive em Amesterdão. É autora da nossa fotografia de perfil. Fez o mestrado em Literaturas Germânicas em Leipzig e o leitorado na Humboldt-Universität em Berlim. Trabalhou como tradutora para a União Europeia. Colaborou como fotógrafa para várias revistas e participou em inúmeras exposições, tanto individuais como coletivas. Com o marido, Harrie Lemmens, criou a Zuca-Magazine, uma revista de literatura e fotografia, onde é responsável pelo design gráfico da edição digital e em papel. Contribuiu para dois números temáticos publicados por uma editora holandesa: um dedicado à poesia e outro a Fernando Pessoa.
Comments